Realisme

Inleiding

Cornelis Doolaard, De ambstdrager, 1973, o/d, 50×70 cm. (onderdeel van de Collectie Dieuwke Bakker)

‘Realisme’ is een verwarrende term – een korte geschiedenis

Er bestaat vandaag de dag de moeilijk uitroeibare opvatting dat realisten in feite altijd fijnschilders zijn. Dit is zeker niet het geval. Een groot aantal kunstenaars schildert in een lossere techniek, waarbij ze echter trouw blijven aan de zichtbare werkelijkheid. Zij worden vaak ‘figuratieven’ genoemd, maar vallen wel degelijk binnen het kader van het hedendaagse realisme.

De Gouden Eeuw

Tobit beschuldigt Anna van het stelen van het bokje, Rembrandt, 1645, paneel, 20x27cm

Wellicht is onze eigen Gouden Eeuw debet aan dit misverstand. De vaak zeer natuurgetrouw ogende schilderijen uit de zestiende en zeventiende eeuw zijn immers bekend komen te staan onder een term als Hollands Realisme.
‘Ogend’, want ook toen liepen de gebezigde schildertechnieken al belangrijk uiteen.

De jonge violist, Gerard Dou, 1637, paneel, 31,1×23,7cm

Gerard Dou (1613-1675) bijvoorbeeld, schilderde zijn hele leven met fijne penselen en een ongelooflijke precisie. Aanvankelijk deed zijn leermeester, de jonge Rembrandt (1606-1669), dat ook om later, met grote kwasten en dikke verf, een zeker zo herkenbaar beeld op even overtuigende wijze neer te zetten.

Courbet

Barques de pèche sur la plage de Trouville, Courbet

Bij dit alles moeten we ons tevens bedenken dat aanduiding realisme pas eeuwen later bedacht werd; de term zelf bestond destijds nog niet voor welke kunstuiting dan ook. Die benaming werd pas in 1855 geïntroduceerd door de Franse schilder Gustave Courbet (1819-1877) toen deze in de buurt van de Wereldtentoonstelling een eigen paviljoen oprichtte. Boven de toegang had hij een flink bord getimmerd met de tekst ‘Pavillon du Réalisme’.

Impressionisme

Effet de neige à Vétheuil, Monet, ±1878-1879

Direct daarop namen de impressionisten met man en macht het roer over. Zij hanteerden het penseel op een veel flitsender wijze teneinde de werkelijkheid van het moment zo raak mogelijk weer te geven. Ondanks hun schijnbaar nog grovere techniek waren zij in feite de eersten die zich ook daadwerkelijk met de pure realiteit bezig hielden. Ze schilderden vaak zonder meer wat hen voor de neus kwam of stond. Het duurde dan ook wel even voordat het publiek aan al die realistische nieuwlichterij gewend was.

Figuraal

Kazimir Malevitsj, Suprematisme, 1915, collectie Stedelijk Museum Amsterdam. Dit werk is een vroeg voorbeeld van een voorstellingsloos schilderij.

En dat publiek kreeg het niet makkelijk, want niet lang daarna barstte het herkenbare beeld in duizend scherven uiteen. Al snel ontstond het eerste, echt voorstellingsloze schilderij en de abstracte kunst was geboren. Op dat kraambed werd de moeder, de realistische kunst, min of meer dood dan wel tot zeer zondig verklaard. Tijden van twist en strijd braken aan. Kampen binnen het publiek, kampen binnen de kunstenaars, en kampen binnen de kunsttheoretici.

In de luwte van al dit gekrakeel kwam nog een derde hoofdstroom tot bloei: niet volledig abstract, maar ook niet echt realistisch. Misschien is dat wel de stroming die figuraal (van Latijn figuralis) moet worden genoemd: een vrij herkenbaar beeld in een vaak tamelijk voorstellingsloze wereld en meestal decoratief van sfeer.

Besluit

In de hof (detail), Rob Møhlmann, 1999, o/p, 30x40cm

De hiervoor op eenvoudige wijze geschetste drie hoofdstromen worden in de officiële kunstwetenschap natuurlijk veel ingewikkelder geduid en gehanteerd. Vaak doen de kunstenaars zelf daar ook nog eens een verwarrend schepje bovenop. Zo beweerde Mondriaan glashard met ‘waarachtig realisme’ bezig te zijn. Volstrekt anders van aard, maar toch: realisme. En zo hou ikzelf staande dat een puur realisme in de schilderkunst nooit bestaan heeft, niet bestaat, en nooit zal bestaan omdat dit uit zijn aard onmogelijk is.

Zie ook de slotconclusie Eigen Visie.